W sadach europejskich można spotkać kilkadziesiąt różnych form koron; tylko nieliczne z nich mają u nas zastosowanie.
Formy drzew owocowych dzielimy na kilka grup według czterech kryteriów:
– kształtu przekroju poprzecznego: kolisty, owalny i szpalerowy;
– rozmieszczenia konarów: okółkowe, piętrowe, luźnopiętrowe, bez-piętrowe i kombinowane;
– obecności przewodnika: przewodnikowe, bezprzewodnikowe i ze skróconym przewodnikiem;
– systemu konarów: prawie naturalne, swobodne, regulowane i sztuczne.
Charakterystyka koron kolistych, owalnych i szpalerowych
Drzewa rosnące w sposób naturalny tworzą korony w przekroju kolistym . Drzewa cięte mocno z dwóch stron przyjmują formę owalną. Formę szpalerową, mającą w przekroju kształt wydłużonego prostokąta, otrzymuje się przez przygięcie pędów i umocowanie ich w jednej, pionowej płaszczyźnie.
Znanych jest wiele różnych form szpalerowych. W Polsce są one jak dotąd mało rozpowszechnione i dlatego należy je szerzej omówić. Korony szpalerowe formowano najpierw w ogrodach przypałacowych rozpinając gałęzie drzew na murowanych ogrodzeniach, otaczających ogrody. Z czasem zaczęto rozpinać korony na rusztowaniach złożonych ze słupków i rozciągniętych między nimi poziomych drutów. Uprawa drzew w tej formie była popularna w ogrodach włoskich, angielskich, a przede wszystkim francuskich. Po II wojnie światowej powstały w Polsce pierwsze, doświadczalne kwatery szpalerowe w Górnej Niwie, koło Puław. Założył je Stanisław Zaliwski. W sadach towarowych formy szpalerowe zaczęły się rozpowszechniać na początku lat pięćdziesiątych, najpierw we Włoszech, a później we Francji, Bułgarii, Jugosławii i pozostałych krajach Europy Południowej. Formy szpalerowe umożliwiły intensywną produkcję owoców uzyskaną z drzew silnie rosnących, uszlachetnionych na siewkach.
Uprawa drzew silnie rosnących i półkarłowych w formie szpalerowej wykazuje pewne zalety w stosunku do form kolistych. Drzew formowanych w szpalerze można posadzić więcej na powierzchni hektara sadu niż drzew kolistych, na przykład silnie rosnące jabłonie wymagają rozstawy 6—8 m między rzędami i 4—6 m w rzędach, co oznacza, że na 1 hektar można posadzić od 200 do 400 drzew. Jabłonie formowane szpalerowo wymagają rozstawy 4 m między rzędami i 4—6 m w rzędach. Na 1 hektar można posadzić od 400 do 600 drzew.
Wieloletnie badania prowadzone w Instytucie Sadownictwa i Kwiaciarstwa oraz za granicą wykazały, że młode drzewa prowadzone zarówno w formie kolistej jak i szpalerowej mają podobną plenność. Plon owoców z hektara sadu jest więc proporcjonalny do liczby drzew. Z młodego sadu szpalerowego można więc początkowo zebrać wyższe plony niż z młodego sadu z koronami kolistymi.
W miarę rozrastania się drzew w sadzie szybko wzrasta plon z każdego drzewa prowadzonego w formie kolistej, bo każde z nich rozrasta się swobodnie we wszystkich kierunkach. Znacznie wolniej natomiast rośnie plon z indywidualnego drzewa szpalerowego, bo jego wzrost jest ściśle regulowany. Drzewa szpalerowe wcześnie osiągają górny pułap plenności. W 12-15 lat po założeniu sadu jedna i druga forma korony zaczyna wydawać podobne plony w przeliczeniu na hektar. Do tego czasu, z 1 hektara sadu szpalerowego można zebrać o 20—40 ton jabłek więcej niż z 1 ha sadu z koronami kolistymi (tabela).
Tabela. Wpływ formy korony i gęstości sadzenia jabłoni na plon owoców z drzewa i z hektara sadu. Sad założony jesienią 1966 r. w SZD Dąbrowice (wg A. Miki i D. Chlebowskiej)
| Odmiana | Suma plonu jabłek za 9 lat (1971-79) w kg/drzewo | Suma plonu jabłek za 9 lat (1971-79) w t/ha | Różnica
t/ha |
||
| forma szpalerowa (4X3 m) | forma
kolista (6X4) |
forma szpalerowa (4X3 m) | forma
kolista (6X4) |
||
| Wealthy | 283 | 453 | 236 | 189 | 47 |
| Jonatan | 282 | 492 | 235 | 205 | 30 |
| Blackjon | 274 | 506 | 228 | 211 | 17 |
Drugą zaletą sadu szpalerowego jest ułatwiony dostęp do drzew z obydwu stron płaskiej ściany. Jeśli szpaler ma 1,5 m miąższości, to można sięgnąć do środka korony na odległość wyciągniętego ramienia. Prace ręczne jak cięcie, przerzedzanie zawiązków owocowych i zrywanie owoców są ułatwione. Prace w górnych partiach koron można wykonywać z ruchomych platform, poruszających się wzdłuż międzyrzędzi. Korony drzew kolistych są łatwo dostępne do momentu gdy drzewa są młode, a rozmiary koron małe. W sadzie starszym pracownik nie sięgnie ręką do środka korony, chyba że wejdzie między konary. Praca jest wtedy mniej wydajna i bardziej uciążliwa. Możliwości mechanizacji prac są tutaj mniejsze. Opisane wyżej dwie zalety sadu szpalerowego ujawniają się przede wszystkim w słonecznym klimacie południowej Europy. W warunkach dużego nasłonecznienia odległości między rzędami drzew szpalerowych mogą być małe, pozwalające tylko na przejazd ciągnika i towarzyszących mu maszyn sadowniczych. Wysokość ścian szpalerowych może dochodzić do 5—6 m. Ani bliska odległość rzędów, ani duża wysokość ścian szpalerowych nie stwarza przeszkody dla dobrego nasłonecznienia drzew. Duża w sumie powierzchnia owoconośna drzew i dobre nasłonecznienie stwarzają warunki do uzyskania bardzo wysokich plonów, w krótkim czasie po założeniu sadu.
W warunkach słabego nasłonecznienia Europy Środkowej i Zachodniej, rzędy drzew szpalerowych muszą być niskie i w dużych odległościach od siebie, aby sąsiednie ściany nie cieniowały się wzajemnie. Stąd też i plony są odpowiednio niższe. Formy szpalerowe nie znalazły sobie tutaj takiego uznania jak na południu Europy.